Raja Alem: Teraz, kiedy zapytałeś, pomyślałam, że ten tytuł jest kluczem do książki. Otwiera drzwi do opowieści o życiu i śmierci. Mekka jest sercem, sercem mojego świata. Wszystkie drogi zaś powinny prowadzić do serca. A w każdym razie wychodzą z serca i powinny do niego wracać. Dlaczego wybrałam po arabsku tytuł Naszyjnik gołębicy? Mekka była znana ze swoich gołębic, symbolu miasta. Miały one wokół szyi czarny kołnierz jak pierścień, który w słońcu mienił się wieloma kolorami. O mieszkających w Mekce przyjęło się mówić – gołębice. Jest też pewna postać, Muszabbab – człowiek zniewolony przez stare czasy, wokół niego krążą młodzi bohaterowie. Ten urokliwy czarny mężczyzna śpiewa i tańczy, wtedy doznaje transu, wykraczając poza czas, a w oczach obserwujących go ludzi odbywa się korowód barw. Poza tym wierzymy w islamie, że piekło wygląda na czarne, choć zawiera w sobie wszystkie kolory. 

Jest takie powiedzenie u nas, że mieszkańcy Mekki pochodzą z jej gór, wyrośli na tych skałach. Łączymy się z nimi, zlewamy w jedno. Kiedy tylko zaczęłam pisać, nawet nie wiem dlaczego, ale odkryłam, że moim głównym tematem jest Mekka. Obiecałam sobie, że to ostatnia książka o tym mieście, a wciąż o niej piszę. To tak jakby miasto mówiło poprzez mnie. Czym jest dla mnie Mekka? Jest połączeniem z innymi ludźmi, z innymi światami. Jest tym, co na przykład dała mi Polska. Po publikacji mojej książki w Polsce byłam zaskoczona, jak zróżnicowane były reakcje, na ile stron, z jak odmiennych perspektyw ją rozpatrywano. Tak jakby polscy czytelnicy przybyli do mojego świata i stali się częścią Mekki, którą kocham. Tym właśnie dla mnie jest – łącznikiem między różnymi narodami. Widać to w sezonie pielgrzymkowym. Wierni przybywają z każdej strony świata, ze swoimi tradycjami i zwyczajami, więc wymieszanie kultur nie jest dla nas niczym dziwnym.

Natomiast postaci patrzą na Mekkę z różnych pozycji. Na przykład Jusuf jest zafascynowany jej historią, chciałby, aby pozostała taka, jak w przeszłości, jest przeciwny wszelkim zmianom. Co jest niemożliwe, ponieważ kiedy przestajesz się zmieniać – umierasz. Natomiast Chalil stanowi jego całkowite przeciwieństwo. Mieszkał na Zachodzie, zetknął się ze wszystkimi jego swobodami i ekstremami jak narkotyki, alkohol i seks. Kiedy zaś wrócił do Mekki, nie potrafił na nowo się z nią zgrać, przestać być osobą, którą stał się na Zachodzie. Jest więc postacią jakby schizofreniczną. Mu’az, syn imama, został wychowany na następcę swojego ojca, odkrył jednak fotografikę. Studiował Koran, a jednocześnie wykorzystywał nowoczesną technikę, jaką jest fotografia, by zderzyć ze sobą widoki różnych części zmieniającego się miasta, wskrzeszając je w ten sposób. Próbuje stworzyć coś na wzór muzeum, które mogłyby zobaczyć następne pokolenia.

Nie ma jednej Mekki. Kiedy ją sobie wyobrażam, widzę ludzi pochodzących z różnych krajów. Dlatego głosy ulicy to głosy kosmopolityczne, wielonarodowe. Wielokulturowa mieszanka głów na każdej z ulic jest odwzorowaniem mojej głowy, twojej głowy, głowy każdego z nas. Jeśli wsłuchamy się we wnętrze naszych głów, ile usłyszymy tam głosów? Ostatni e-mail czy SMS, który dostałeś, ostatni program telewizyjny, który widziałeś, ludzie, których spotkałeś, książka, którą przeczytałeś. Każdy z nas jest Wielogłowy. Jesteśmy niezwykle złożeni, tak samo jak Mekka. Wierzymy, że jej historia sięga Adama i Ewy, a więc początków człowieczeństwa. Wyobraź sobie ziemię, która trwa od tamtego czasu, wyobraź sobie przemijanie kolejnych wieków, których była świadkiem, wszystkich ludzi, którzy się przez nią przewinęli. Wszyscy ci ludzie przybywali do miasta ze swoimi tęsknotami, słabościami, ale też miłością i ambicjami. To miasto jest nasycone wszystkim tym, co przynieśli ludzie. 

Jest też bardzo ciekawa postać, o której nikt nie mówi – mam na myśli Saliha-Taisa. Nie posiadał on dostępu do kobiet, nie widywał ich nawet. Aż zobaczył w sklepie lalkę i zakochał się w niej. Ukradł ją i trzymał w swoim pokoju. Chciał ją kochać, tchnąć w nią życie. Zaczął kolekcjonować lalki. Ale relacja z lalką zawsze jest jednostronna – ona nigdy nie odwzajemni uczucia. Lalki w pewien sposób reprezentują kobiety w tym społeczeństwie. W każdym zresztą społeczeństwie. Kobiety stały się uprzedmiotowione, używa się ich w celach marketingowych. Robią sobie operacje plastyczne, powiększają piersi, chcą mieć perfekcyjny nos, usta. Kobiety stają się lalkami. Salih-Tais próbuje dokonać procesu odwrotnego, chce przywrócić lalkom ich człowieczeństwo. 

To prawda. Zresztą to nie jest przypadek tylko Arabii Saudyjskiej, to bardzo ważne. Zamiana kobiet w lalki jest trendem globalnym. Zazdroszczę mężczyznom, że mogą nie dbać o wygląd, o strój. Kobiety muszą być idealne, w każdym wymiarze. W przeciwnym wypadku nie będę kochane. To wprowadza rozłam między kobiety a mężczyzn. Ich relacja zaczyna skupiać się wyłącznie na fizyczności, jest powierzchowna. Ignoruje się to, co we wnętrzu człowieka. Myślę, że to też rodzaj zbrodni, morderstwa – w tej książce i w naszym świecie.

Pamiętam, kiedy pracowałam nad moim pierwszym rękopisem. Wysłałam go do najlepszego wydawcy w świecie arabskim. Dostałam odpowiedź: drogi panie Alem, będziemy zaszczyceni, mogąc opublikować pana książkę. Byłam bardzo zaskoczona, bo wprawdzie moje imię w języku arabskim może być nadawane zarówno dziewczynkom, jak i chłopcom, ale kiedy przeczytali nadesłaną powieść, nie znając mojej tożsamości, założyli, że jestem mężczyzną. Tak samo, kiedy publikowałam artykuły w gazecie, wszyscy myśleli, że jestem mężczyzną. A kiedy dowiedzieli się, że mają do czynienia z pisaniem kobiety, uznali, że muszę być stara i brzydka. Tak byli zdziwieni tym, jak myślę i piszę. Ludziom wydaje się, że istnieje męski i kobiecy sposób ekspresji. W moim przypadku, nie wiedząc, kim jestem, nie potrafili zaklasyfikować pisania. Niektórzy twierdzą: ona ma męski umysł. Czym jest męski umysł? Jeden z bohaterów, Jusuf, gdy się bał, pisał o mieście, o swoich uczuciach, frustracji wymierzonej w Azzę. Pisał tak samo o Azzie, jak pisał o Mekce, mieszał je. Miasto było kobietą, którą kochał. Podczas gdy Aisza, pisząc swoje maile, pamiętała, że pisze je do mężczyzny. Kiedy kobiety wyrażają swoje emocje, robią to bezpośrednio, kierując je do obiektu swojego uczucia. Mężczyźni wierzą, że są bardziej męscy, jeżeli mieszają do uczuć politykę, religię, sprawy kraju. Przyjmuje się, że męskość jest bardziej zracjonalizowana, intelektualna, a kobiecość – uczuciowa i zmysłowa. To oczywiście uproszczenie, nie brakuje mężczyzn, którzy są bardziej namiętni i emocjonalni niż kobiety. 

Myślę, że niemożność wyrażenia swoich emocji jest przekleństwem mężczyzn. Może chciałam, żeby każda męska postać mojej powieści odnalazła przyjemność w swojej klątwie. Jak Muszabbab – piękny fizycznie i wewnętrznie mężczyzna, doskonały charakter, o pewnej tożsamości, ale okazujący się impotentem.

Warto wyszczególnić jedną z postaci, Chalila, który był pilotem, a kończy jako sfrustrowany taksówkarz. Jak wiesz, w Arabii Saudyjskiej nie ma kin. Ale w latach 70. były budynki, gdzie pokazywano filmy. Nazywało się to filmowa noc i wyświetlano obrazy na prześcieradle powieszonym na murze. Jednym z filmów, który Chalil tam zobaczył jako dziecko, był niemy film o dinozaurach. Jeden stwór niszczył wszystko na swojej drodze. Chalil dorastał, myśląc o sobie jak o tym dinozaurze, tak jakby żył poprzez niego. Kiedy przeprowadził się na Zachód, wyzwolił tego dinozaura w sobie, podbił świat. Ale kiedy powrócił do Mekki, nie potrafił sobie poradzić z tym, co czuł, z tym stworzeniem w środku. Jest agresywny, skonfliktowany wewnętrznie, powoli pożera go rak. Trawiąc nawet serce. Na końcu Chalil się zabija. Pamiętam scenę, w której patrzy, jak rak rozprzestrzenia się po jego ciele, obserwuje postępujące wyniszczenie swojego organizmu. Kiedy przerzuty zbliżają się do serca, Chalil jest uczestnikiem wypadku, w którym jego samochód uderza w cysternę z benzyną. Myślę, że ten metaforyczny dinozaur jest jego rakiem. Powoli go pożera, a kiedy zbliża się do serca, to oznacza koniec Chalila.

Kiedy mówisz, że jestem ambasadorką Arabii Saudyjskiej, jej kultury, odbieram to jako ograniczające. Ja uważam siebie raczej za globalną ambasadorkę, całego rodzaju ludzkiego. Podkreślam, że to nie jest książka o Arabii Saudyjskiej jako takiej, to może być powieść o ludziach z każdego innego kraju, o jakiejkolwiek kobiecie i którymkolwiek mężczyźnie. 

Jeśli chodzi o książki, które czytałam, a które można by uznać za zakazane – to przede wszystkim Baśnie tysiąca i jednej nocy. To pierwsza książka, którą przeczytałam. W nich miłość, także ta fizyczna, jest bardzo naturalna. Kobieta po prostu znajduje mężczyznę, bierze go, i tak bez końca. To taki odrębny świat fantazji i marzeń. Kobiety traktują Baśnie… jako rozrywkę, afrodyzjak, jako podręcznik zmysłowości, seksualności i tego, jak należy sobie radzić ze swoim mężem. Pamiętam, jak moja babcia opowiadała erotyczne historie i to było bardzo naturalne, jak jedzenie i picie, w żadnym wypadku nie obsceniczne. Nawet Prorok mówi: nie wskakuj po prostu na kobietę, gra wstępna jest istotna, napawaj się zmysłowością ze swoją żoną. Ale to przeszłość. Później odkryłam książki, według mnie najbardziej zmysłowe, D.H. Lawrence’a, o kochankach, zakazanych namiętnościach, zakochanych kobietach. No i Henry Miller. Dla mnie to było jak odkrywanie, że seksualność nie jest czymś, czego należy się bać. To coś, co należy przeżyć, po swojemu, na własnych prawach. To część życia. Czemu więc traktować seks jak potwora, którego należy się lękać i zwalczać?

Reprezentuję Arabię Saudyjską w jednym aspekcie – tym pokazującym, gdzie znajdują miejsce kobiety w tym kraju. Zawsze mnie irytuje, kiedy ludzie mówią, że kobiety w moim kraju są uciskane, że praktycznie nie istnieją. To oczywiście nieprawda, znam wspaniałe kobiety z Arabii Saudyjskiej, ukryte za czernią. Świat nie wie, co tam się dzieje, ale kobiety są aktywne.  Pamiętam, że w latach 60. była taka piosenkarka, pochodziła z bardzo prominentnej rodziny, nazywała się Taufik. Bardzo kochała śpiew i przyjmowała w swoim salonie poetów, kompozytorów. Ale także sama komponowała i śpiewała, mimo że publiczne występy kobiety mogą przynieść wstyd, splamić honor rodziny. Także pierwsza wystawa sztuki została zorganizowana przez kobietę, pierwsze muzeum zostało założone przez kobietę. Jedna z moich przyjaciółek jest dyrektorką Instytutu Świata Arabskiego w Paryżu. Mamy więc wiele cenionych postaci, arabskich kobiet, które są aktywne na skalę międzynarodową, nie tylko wewnątrz Arabii Saudyjskiej. Mnóstwo zawodów wykonują tam kobiety. Oczywiście, są pewne ograniczenia. Moją rolą w zachodnim świecie jest samo pokazanie, że istnieję, działam, a jestem owocem tej kultury. I powiedzenie, że my, kobiety w Arabii Saudyjskiej, istniejemy, a nasz kraj wcale nie jest cmentarzyskiem kobiet. 

Dokładnie. Literatura pozwala wydobyć na światło dzienne ogólnoludzkie problemy, ale też pokazać, że sobie z nimi radzimy, znajdujemy własne drogi.

Właściwie cieszą mnie wszystkie te etykietki. Jesteśmy egzotycznymi ludźmi. Wy też! Gdybym znalazła taką książkę, z piękną kobietą na okładce, byłabym ciekawa, co w niej jest i cieszę się, że to pomoże mojej książce się sprzedać, dotrzeć do ludzi. Oczywiście powieść nie jest tylko o seksualnym maniaku, o zbrodni na kobiecie, jest znacznie głębsza. Można ślizgać się po powierzchni, ludzie zazwyczaj tak robią, kiedy poznają czyjąś historię. Ale kiedy bardziej się w nią zagłębimy, okazuje się, że ma wiele poziomów. To jak pułapka dla czytelnika, a ja się bardzo cieszę, kiedy w nią wpada. Mam nadzieję, że czytelnik poświęci książce więcej czasu i że sprawi mu to przyjemność. Bo poza wszystkim innym, ta książka to most, który przebyłam do tego niezwykłego kraju, jakim jest Polska. Nie spodziewałam się tego. Mój kolega dziwił się, po co jadę do tak obcego kraju. Ale kiedy tu przyjechałam i zobaczyłam, jak ludzie odbierają moją książkę, jak ją pochłaniają, rozpatrują z wielu punktów widzenia, uświadomiłam sobie, że pozwoliło mi to zobaczyć samą siebie i powieść w nowy sposób. Teraz widzę, że Mekka sprowadziła Polskę do mnie. Jakby moim przeznaczeniem było z pomocą tej książki dotrzeć do Polski. Jednocześnie pobyt w waszym kraju oddał mi Mekkę. To zadziwiające uczucie. 

Tak, jest kluczem do otwarcia wielu drzwi. Myślę, że ciekawość jest takim kluczem do wszystkich drzwi. 

Chcę dodać, że jestem najlepsza. Jeśli ktoś chce poznać najlepszą arabską literaturę, moja powieść będzie się do tego nadawała. Bo jest pisana na poważnie.

Tłumaczenie rozmowy: Maciej Marcisz („Business & Culture”), Agata Jarosz

Spisała i opracowała: Agata Jarosz

Raja Alem

przekład z języka arabskiego: Izabela Szybilska-Fiedorowicz 

wydawca: Smak Słowa, 2013 

seria: Mroczny Zaułek