Trudno wyobrazić sobie sytuację, w której zewnętrzne okoliczności silniej determinują dzisiejszą lekturę; w oczy rzucają się fragmenty łączące się z przemijaniem i śmiercią, chciałoby się je czytać jak pożegnanie czy wręcz testament. Brawurowa przekora Pankowskiego na szczęście nie pozwala wpisać jego ostatniego utworu w takie proste schematy. Gdzieniegdzie przy tym zapadnie w pamięć czytelnika siła poetycka oszczędnego obrazu i prostej myśli:
Koniec dnia. Cofa się powietrze, wystraszone zardzewiałym krzykiem mew. Zamknąć okno. Może one też wiedzą, że nasz czas się kończy?
Tratwa... stanowi konglomerat elementów różnych rzeczywistości: satyrycznie ujętej współczesności, mitu i baśni, metafizyki i sztuki, teologii i anegdoty, teatru i onirycznej fantazji, wreszcie różnych poziomów fikcyjności – jak wtedy, gdy pojawiający się wewnątrz tekstu autor zacząć ma dialog z postaciami, którymi są skądinąd biblijni Adam i Ewa. Książeczka zaczyna się schulzowską nieco refleksją o czasie, który od początku rósł bez nas po swojemu, historią o początku świata, w której archeologia miesza się z apokryfem, aby zaraz przejść w zapis indywidualnego, współczesnego doświadczenia, a potem na przykład wrócić do tonu przypowieści, wzbogacanej przez rozbudowane odautorskie komentarze, prawdziwy nalot dygresji. Skąd wyrasta ta cała inscenizacja skomplikowanej rzeczywistości powieściowej? To wyraz pstrokacizny myślowej bohatera-narratora, który zmyśla opowieść wierną mu jak czapka z surowej wełny bieszczadzkiej, buduje ją z nagłych impulsów, skrawków pamięci, marzenia, tęsknoty, króciutkich, najzwyczajniejszych doświadczeń (przyziemnego, materialnego, można by rzec fizjologicznego teraz), prób uzupełnienia – przy całej świadomości tego gestu – braków tego świata.
Biorę w palce wisiorek z obu zmarłych światów.
A tu pod czołem żywe obrazy już się zwołują i wypełniają niematerialność Wandzinej śmierci ze słyszenia. Łubin coraz wyższy kiścią i o kolor mnie pyta? Udaję, że nie słyszę, bo na miedzy siadamy. Powoli kładę rękę na ciepłym udzie polskiej studentki. Głaskam je, a ona rąbkiem battledressu razem z mą ręką je przykrywa.
W tym fragmencie narrator konstruuje sobie opowieść, nadając właściwy, przeżyciowy sens temu, o czym tylko wie, poprzez uruchomienie zmysłowych wrażeń i sennej, wyobraźniowej atmosfery. Tę materię prawdziwego doświadczenia znajduje Pankowski w języku, jak zawsze u niego jakby od niechcenia misternym, lekkim i wycyzelowanym, niby-naiwnym i – obok licznych prowokacji – staroświecko starannym. Słowa same niosą ze sobą bogactwo zmysłowości; to za pomocą języka – także metafor, neologizmów, leksykalnych komplikacji – można próbować ją oddać:
A kiedy językiem pogłaskałem jej polskie imię, pomyślało mi się: Co za wdzięczny miłodźwięk! ULEWA!
Z jednej więc strony misterne miłodźwięki, z drugiej zaś – cała bezczelność literatury (zarówno prozy, jak i dramatów czy poezji) Pankowskiego, zawsze śmiałej w podważaniu przyjętych schematów społecznych i kulturowych, tak samo, jak w sposobie pisania. Skandale wzbudzała jego wizja traumy wojny i obozu koncentracyjnego (najgłośniejsze – oczywiście zawarta w Rudolfie, branym swego czasu za homoseksualną pornografię), drwiny z patriotycznej martyrologii czy religijności (jak w Pątnikach z Macierzyzny). W krótkiej, jak większość jego książek, powieści Była Żydówka, nie ma Żydówki zdołał dać jedną z najpełniejszych, uderzających autentyzmem artystycznych syntez tak często tragicznych i haniebnych historii relacji Polaków i Żydów w czasie wojny. Dzięki sposobowi prowadzenia narracji, chwiejnej, eliptycznej, grającej z tym, co stosowne i wypowiadalne, proza ta osiąga najwyższy stopień niepokoju. W finale tej książki Pankowski przenikliwie i przerażająco podsumowuje stan naszej współczesnej pamięci o tej historii, o coraz to bledszej – nawet gdy na różne sposoby obchodzonej i upamiętnianej – rocznicy:
My, mieszkańcy europejskiej Krainy Nigdzie,
jesteśmy zazdrośni o Wasze pierwszeństwo w dziejach cierpienia narodów,
dlatego też nie potrafimy ogarnąć
ogromu krzywdy żydowskiej.
(...)
Żegnajcie... nie, witajcie!
uszminkowani popiołem aktorzy
predestynowani
do odgrywania kapitalnej jednoaktówki
pod tytułem „Znowu getto w płomieniach!”.
To perła naszego repertuaru!
Zniżki dla szkół!
W swoich książkach Pankowski eksplorował materialną doczesność, zmysłowość ludzkich doświadczeń, erotykę idącą w poprzek przyjętych w kulturze norm (także na przykład łączącą się ze starością). W Tratwie... zarówno rubasznie, choć i z sentymentem, patrzy na fizyczność i fizjologię młodości, jak i hymnicznie niemal pokazuje siłę przyciągania postaci starszej kobiety:
Ujmuje mnie postać nagiej Ewy. Jej prawa, wspaniała pierś drzemie na kolanie. A włosy siwą szopą towarzyszą głowie, w której oczy pełne czujności!
Wielopoziomowa, nawarstwiająca się, niejasna pod względem ontologicznego statusu rzeczywistość ostatniej książki Pankowskiego jest także przestrzenią metafizycznych rozważań i polemik, przepisywania historii o Raju i Bogu, dekonstruowania specjalnego statusu człowieka, jego uduchowienia i wyjątkowej pozycji w świecie (pierwszego kwietnia specjalną uchwałą stwierdzono istnienie duszy). W finale książki na pozór odbywa się – pokazana za pomocą skromnych obrazów, trochę w realiach snu – apokalipsa: zapowiada ją przerażający widok martwych czternastu wielorybiąt wyrzuconych na brzeg morza i komunikat o nadchodzącym swego rodzaju tsunami.
Świat jednak ocalał, ostatnia cząstka narracji to fikcyjna, przestylizowana i nieco pompatyczna nota edytora urwanego tekstu, datowana na 2025 rok. Marian Pankowski nie bez pewnej czułości, ale zarazem z przekąsem spogląda na możliwe przyszłe praktyki czytelnicze i wydawnicze. Tymczasem, czytając Tratwę... – choć pewnie nie najwybitniejszy jego tekst – możemy sobie zebrać i przypomnieć wiele z tego, co w jego różnorakiej twórczości było najciekawsze i najbardziej charakterystyczne.
Marian Pankowski, Tratwa nas czeka
Korporacja Ha!art, 2010
Fragment książki Nam wieczna w polszczyźnie rozróba. Marian Pankowski mówi
Koniec dnia. Cofa się powietrze, wystraszone zardzewiałym krzykiem mew. Zamknąć okno. Może one też wiedzą, że nasz czas się kończy?
Tratwa... stanowi konglomerat elementów różnych rzeczywistości: satyrycznie ujętej współczesności, mitu i baśni, metafizyki i sztuki, teologii i anegdoty, teatru i onirycznej fantazji, wreszcie różnych poziomów fikcyjności – jak wtedy, gdy pojawiający się wewnątrz tekstu autor zacząć ma dialog z postaciami, którymi są skądinąd biblijni Adam i Ewa. Książeczka zaczyna się schulzowską nieco refleksją o czasie, który od początku rósł bez nas po swojemu, historią o początku świata, w której archeologia miesza się z apokryfem, aby zaraz przejść w zapis indywidualnego, współczesnego doświadczenia, a potem na przykład wrócić do tonu przypowieści, wzbogacanej przez rozbudowane odautorskie komentarze, prawdziwy nalot dygresji. Skąd wyrasta ta cała inscenizacja skomplikowanej rzeczywistości powieściowej? To wyraz pstrokacizny myślowej bohatera-narratora, który zmyśla opowieść wierną mu jak czapka z surowej wełny bieszczadzkiej, buduje ją z nagłych impulsów, skrawków pamięci, marzenia, tęsknoty, króciutkich, najzwyczajniejszych doświadczeń (przyziemnego, materialnego, można by rzec fizjologicznego teraz), prób uzupełnienia – przy całej świadomości tego gestu – braków tego świata.
Biorę w palce wisiorek z obu zmarłych światów.
W tym fragmencie narrator konstruuje sobie opowieść, nadając właściwy, przeżyciowy sens temu, o czym tylko wie, poprzez uruchomienie zmysłowych wrażeń i sennej, wyobraźniowej atmosfery. Tę materię prawdziwego doświadczenia znajduje Pankowski w języku, jak zawsze u niego jakby od niechcenia misternym, lekkim i wycyzelowanym, niby-naiwnym i – obok licznych prowokacji – staroświecko starannym. Słowa same niosą ze sobą bogactwo zmysłowości; to za pomocą języka – także metafor, neologizmów, leksykalnych komplikacji – można próbować ją oddać:
A kiedy językiem pogłaskałem jej polskie imię, pomyślało mi się: Co za wdzięczny miłodźwięk! ULEWA!
Z jednej więc strony misterne miłodźwięki, z drugiej zaś – cała bezczelność literatury (zarówno prozy, jak i dramatów czy poezji) Pankowskiego, zawsze śmiałej w podważaniu przyjętych schematów społecznych i kulturowych, tak samo, jak w sposobie pisania. Skandale wzbudzała jego wizja traumy wojny i obozu koncentracyjnego (najgłośniejsze – oczywiście zawarta w Rudolfie, branym swego czasu za homoseksualną pornografię), drwiny z patriotycznej martyrologii czy religijności (jak w Pątnikach z Macierzyzny). W krótkiej, jak większość jego książek, powieści Była Żydówka, nie ma Żydówki zdołał dać jedną z najpełniejszych, uderzających autentyzmem artystycznych syntez tak często tragicznych i haniebnych historii relacji Polaków i Żydów w czasie wojny. Dzięki sposobowi prowadzenia narracji, chwiejnej, eliptycznej, grającej z tym, co stosowne i wypowiadalne, proza ta osiąga najwyższy stopień niepokoju. W finale tej książki Pankowski przenikliwie i przerażająco podsumowuje stan naszej współczesnej pamięci o tej historii, o coraz to bledszej – nawet gdy na różne sposoby obchodzonej i upamiętnianej – rocznicy:
My, mieszkańcy europejskiej Krainy Nigdzie,
jesteśmy zazdrośni o Wasze pierwszeństwo w dziejach cierpienia narodów,
dlatego też nie potrafimy ogarnąć
ogromu krzywdy żydowskiej.
(...)
Żegnajcie... nie, witajcie!
uszminkowani popiołem aktorzy
predestynowani
do odgrywania kapitalnej jednoaktówki
pod tytułem „Znowu getto w płomieniach!”.
To perła naszego repertuaru!
Zniżki dla szkół!
W swoich książkach Pankowski eksplorował materialną doczesność, zmysłowość ludzkich doświadczeń, erotykę idącą w poprzek przyjętych w kulturze norm (także na przykład łączącą się ze starością). W Tratwie... zarówno rubasznie, choć i z sentymentem, patrzy na fizyczność i fizjologię młodości, jak i hymnicznie niemal pokazuje siłę przyciągania postaci starszej kobiety:
Ujmuje mnie postać nagiej Ewy. Jej prawa, wspaniała pierś drzemie na kolanie. A włosy siwą szopą towarzyszą głowie, w której oczy pełne czujności!
Wielopoziomowa, nawarstwiająca się, niejasna pod względem ontologicznego statusu rzeczywistość ostatniej książki Pankowskiego jest także przestrzenią metafizycznych rozważań i polemik, przepisywania historii o Raju i Bogu, dekonstruowania specjalnego statusu człowieka, jego uduchowienia i wyjątkowej pozycji w świecie (pierwszego kwietnia specjalną uchwałą stwierdzono istnienie duszy). W finale książki na pozór odbywa się – pokazana za pomocą skromnych obrazów, trochę w realiach snu – apokalipsa: zapowiada ją przerażający widok martwych czternastu wielorybiąt wyrzuconych na brzeg morza i komunikat o nadchodzącym swego rodzaju tsunami.
Świat jednak ocalał, ostatnia cząstka narracji to fikcyjna, przestylizowana i nieco pompatyczna nota edytora urwanego tekstu, datowana na 2025 rok. Marian Pankowski nie bez pewnej czułości, ale zarazem z przekąsem spogląda na możliwe przyszłe praktyki czytelnicze i wydawnicze. Tymczasem, czytając Tratwę... – choć pewnie nie najwybitniejszy jego tekst – możemy sobie zebrać i przypomnieć wiele z tego, co w jego różnorakiej twórczości było najciekawsze i najbardziej charakterystyczne.
Marian Pankowski, Tratwa nas czeka
Korporacja Ha!art, 2010
Fragment książki Nam wieczna w polszczyźnie rozróba. Marian Pankowski mówi