We wstępie do zbioru Tadeusz Lubelski szkicuje ogólny zarys współczesnego kina, opartego na grze pomiędzy globalizacją a odmiennością poszczególnych kultur. Ten paradoks, jak pisze, jest spowodowany z jednej strony ujednoliceniem kina światowego, wykorzystującego hollywodzkie schematy oraz uniwersalność języka angielskiego, z drugiej – podkreślaniem wyjątkowości kinematografii narodowych (chociażby w filmach izraelskich, południowokoreańskich, niemieckich czy rumuńskich). Redaktor podkreśla: _Problematyka kina narodowego z natury rzeczy stanowi przedmiot zainteresowania Katedry Historii Filmu Polskiego, stanowiącej część Instytutu Sztuk Audiowizualnych UJ. Niniejszy tom powstał właśnie z jej inicjatywy. Pracownicy Instytutu Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego (Grażyna Stachówna, Mariola Dopartowa, Agnieszka Morstin-Popławska i niżej podpisany), współpracujący z nim doktorzy (Monika Maszewska-Łupiniak), studiujący w nim doktoranci (Monika Nahlik, Martyna Olszowska, Małgorzata Smoleń, Joanna Zabłocka-Skorek, Sebastian Jagielski, Maciej Stroiński) i magistrant (Witold Mrozek) podjęli się opracowania tytułowego tematu – każdy ze swojej, interesującej go obecnie perspektywy. W ten sposób powstała pierwsza książka, której autorzy przyglądają się kinu polskiemu właśnie jako kinu narodowemu_.
Postulowana wielość i indywidualność perspektyw sprawdza się tu doskonale. Czytelnik dostaje do rąk książkę na temat ważki i skomplikowany, który z każdym kolejnym tekstem zyskuje świeżość. Takie poszerzenie oglądu sprawia, że obok opisu literackiego zaplecza pojęcia „szkół polskich” (Mariola Dopartowa) znajdziemy prześledzenie historii postaci ułana w polskim filmie, którą Grażyna Stachówna przedstawia w – charakterystycznym dla siebie – lekko gawędziarskim, uwodzicielskim stylu. Esej _Ułan i dziewczyna (i koń)_ czyta się tak, jak w dzieciństwie słuchało się najlepszych bajarzy – z fascynacją i śmiechem na ustach. Zabawna ironia Macieja Stroińskiego, który wytyka niektórym badaczom wpisywanie tradycji martyrologii polskiej _w coś na kształt pochodu lemingów ku otchłani_, sąsiaduje z metaforycznością i liryką eseju Agnieszki Morstin-Popławskiej oraz bardzo konkretną analizą ankiet, przeprowadzonych wśród licealistów przez Joannę Zabłocką-Skorek.
Stosownie do dedykacji najczęstszym bohaterem książki jest Andrzej Wajda – „mistrz kina narodowego”. Maciej Stroiński w artykule _O Wajdzie, ale przede wszystkim o Heglu_ określa naród jako wspólnotę umierania. Autor wskazuje na akceptację śmierci, podstawowego rysu ludzkiej egzystencji, jako warunku życia autentycznego. W rozważania Hegla, Kojeva i Žižka wpisuje twórczość Andrzeja Wajdy i działających w cieniu Tanatosa bohaterów filmów _Popiół i diament_, _Wszystko na sprzedaż_ oraz _Człowiek z marmuru_. Trzy dzieła obracają się wokół tematu śmierci – jej świadomości, mitologizacji, formy. Autor podkreśla, że człowiek i wspólnota, której jest częścią, umierając, rodzą się ponownie, a kino przez to, że jest tanatyczne, jest też narodowe.
Inne aspekty twórczości Wajdy wyłaniają się z kolejnych esejów. Agnieszka Morstin-Popławska, analizując postać dziewczynki w filmach reżysera (_Popiół i diament_, _Brzezina_, _Wesele_, _Ziemia obiecana_, _Panny z Wilka_, _Bez znieczulenia_, _Panna Nikt_, _Katyń_), sięga po figury Persefony i małej Polonii. Oscylacja pomiędzy związkami z krainą zmarłych w bardziej intymnych i kameralnych dziełach a interioryzowanym w dziecku obrazem ojczyzny w filmach przepracowujących traumę wojenną stanowi tu sedno funkcjonowania postaci blondwłosych dziewczynek.
Filmy Andrzeja Wajdy są przedmiotem dalszych badań – Martyna Olszowska analizuje mitotwórczą siłę _Kanału_, kształtującego wyobraźnię narodową w czasie, gdy obraz filmowy stał się głównym nośnikiem pamięci. Z kolei Monika Nahlik opisuje popkulturowość _Katynia_, wskazując na liczne uproszczenia, schematyzacje, a nade wszystko edukacyjne zacięcie filmu. Jej wnioski raczej nie olśniewają nowatorstwem, jednak współgrają z badaniami Joanny Zabłockiej-Skorek, według których to właśnie _Katyń_ jest jednym z najczęściej wymienianych przez licealistów filmów ważnych dla Polski i Polaków. Co ciekawe, głównym uzasadnieniem wyboru dzieła Wajdy jest jego „historyczność”.
_Kino polskie jako kino narodowe_ to nie tylko Andrzej Wajda. Sebastian Jagielski wyciąga na wierzch melodramaty, w których relacje miłosne Polaków lub Polek i ich rosyjskich kochanków i kochanek są podszyte polskością. Autor śledzi tego typu polityczno-narodowe mezalianse od czasów przedwojennych do _Małej Moskwy_, wpisując je w polską mentalność postkolonialną, implikującą ambiwalentny, mieszający poczucie wyższości i niższości, stosunek do dawnego najeźdźcy.
Ciekawy, choć zamknięty w odrobinę sztywne ramy akademickiego wywodu, jest esej Moniki Maszewskiej-Łupiniak, przybliżający kino braci Różewiczów. Autorka pokazuje, że wieloletnia współpraca artystów, wzajemne inspiracje czy wypracowywane kompromisy były wstępem do bardzo intymnej, ale i uniwersalnej wersji kina, przepracowującego pamięć o kluczowych wydarzeniach historii z Polski.
Obraz kina narodowego uzupełniają między innymi analizy kina gatunkowego. Komedię polską wziął na warsztat Tadeusz Lubelski, który wydobył esencję z języka, jakim posługiwali się bohaterowie filmów na przestrzeni lat. Prosty zabieg dał bardzo wyrazisty efekt: podkreślone naleciałości, kresowe zaciąganie, nowomowa, przekleństwa świadczą, że to, jak mówimy i co nas przy tym śmieszy, może świadczyć o tym, kim jesteśmy. Z kolei Małgorzata Smoleń poszukuje stylu narodowego w kinie dokumentalnym. Wybiera twórczość Wojciecha Wiszniewskiego (prześladowaną przez cenzurę PRL-u), by przywołać zawarty w niej obraz narodowości. I trudno się temu dziwić – _Elementarz_ to nader jaskrawe odwołanie do polskiej symboliki i tradycji.
Pierwsza próba zdefiniowania rodzimego kina narodowego charakteryzuje się przede wszystkim różnorodnością. I świetnie – dzięki temu możliwości dalszych analiz nie zostają ograniczone, a poziom tekstów niewątpliwie zachęca do oczekiwania na ciąg dalszy podobnych twórczych interpretacji.
"_Kino polskie jako kino narodowe_":http://splot.art.pl/e-splot/601/polskie-kino-jako-kino-narodowe
pod redakcją Tadeusza Lubelskiego i Macieja Stroińskiego
ha!art, 2009
*SPIS TREŚCI:*
Tadeusz LUBELSKI: Wstęp
Mariola DOPARTOWA: Artystyczne „szkoły polskie” wobec tożsamości narodowej wXIX i XX wieku
Grażyna STACHÓWNA: Ułan, dziewczyna i koń
Sebastian JAGIELSKI: (Melo)dramaty polskości. Naród i płeć w polskim filmie patriotycznym
Maciej STROIŃSKI: Naród jako wspólnota umierania: Andrzej Wajda, niemiecki idealizm i mesjański witalizm
Agnieszka MORSTIN-POPŁAWSKA: Persefona czy Mała Polonia? O dziewczynce w filmach Andrzeja Wajdy
Martyna OLSZOWSKA: Mit Powstania Warszawskiego a polskie kino narodowe. Przypadek Kanału Andrzeja Wajdy
Monika MASZEWSKA-ŁUPINIAK: Czerwień i biel w odcieniach szarości. Kino narodowe braci Różewiczów
Tadeusz LUBELSKI: Nasza komedia narodowa
Marta HAUSCHILD: Pokolenia z inicjatywą i zdrada historii. Polskie filmy o szkole jako narodowa autobiografia
Małgorzata SMOLEŃ: Poszukiwanie stylu narodowego w polskim filmie dokumentalnym
Witold MROZEK: Film pamięci narodowej. Najnowsze kino polskie w dyskursie polityki historycznej
Monika NAHLIK: Katyń w czasach popkultury
Joanna ZABŁOCKA-SKOREK: Polskie kino narodowe oczami licealistów
« powrót