*_Kino nieme. Historia kina. Tom 1_*
Red. : Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska
Universitas, 2009
Książka do kupienia w dobrej cenie w "SPLOT_SKLEPIE":http://www.allegro.pl/show_user_auctions.php?uid=14857760 - wkrótce także w "Witrynie SPLOTU":http://splot.art.pl/e-splot/527/jesienna-promocja-w-witrynie w "Kinie Agrafka":http://www.kinoagrafka.pl/
*Wstęp*
Przed kilku laty, po dłuższej przerwie, podjąłem się poprowadzenia na jednym z uniwersytetów dwuletniego wykładu z „Historii kina światowego”. Podobne wykłady, pod zbliżonymi tytułami („Historia filmu powszechnego” albo „Historia kina”) prowadzi się dziś na większości polskich uczelni humanistycznych, a także artystycznych. Zacząłem od przygotowania bibliografii dla studentów i zdębiałem. Nie miałem od czego jej zacząć. Zadzwoniłem do kilkorga znajomych, uprawiających ten proceder od lat i wszyscy potwierdzili mój kłopot. Nie mamy książki podstawowej! Trzeba konstruować obszerne spisy, mnożyć kserokopie z różnych tomów zbiorowych, sięgać do dawnych roczników czasopism. Podręcznika nie ma!
Kiedyś byliśmy – jako polskie piśmiennictwo filmowe – we wspaniałej sytuacji. Dysponowaliśmy wielotomową Historią sztuki filmowej Jerzego Toeplitza, który przystąpił do pisania tej księgi na początku lat 50., kiedy zorientował się, że … nie ma czego polecać do lektury studentom łódzkiej szkoły filmowej, a został właśnie jej rektorem. Ale jego księga, przez wiele lat ogromnie użyteczna, dziś przestała już wystarczyć. Nie tylko dlatego, że historia kina została w niej doprowadzona – w ostatnim, VI tomie – raptem do 1953 roku; także dlatego, że sama dziedzina wiedzy poczyniła – szczególnie w ciągu ostatnich trzech dekad – niezwykłe postępy. Inaczej się ją uprawia, odkąd stała się dyscypliną akademicką i odkąd – zarazem – cywilizacyjny skok umożliwił uprawiającym ją badaczom o niebo łatwiejszy niż niegdyś dostęp do opisywanego materiału.
Dla historyków filmu z pokolenia Jerzego Toeplitza i Georgesa Sadoula sprawdzenie jednego szczegółu w jakimś dawnym filmie było całym logistycznym problemem – z dotarciem do taśmy i zapewnieniem sobie ponownego obejrzenia filmu na ekranie. Dziś każdy adept dyscypliny ma zgromadzony komplet potrzebnych sobie tytułów w prywatnych zbiorach na płytach DVD.
Nowa pragmatyka uprawiania zawodu oznacza też inne niż niegdyś wymagania. Obecna historia filmu wymaga powrotu do źródeł, nowej interpretacji faktów wydobytych z archiwów pochodzących z dawnych epok, wzmożonego uwzględniania rozlicznych kontekstów kina. Tym samym przestaje też wystarczyć inny typ dawnych opracowań – historie gromadzone przez kronikarzy, opisujących filmy na bieżąco i wciąż na nowo montujących te opisy. U nas efektem takiej pracy, kumulowanej od wielu dziesięcioleci, jest rozbudowywana w kolejnych wydaniach o nowe fakty Historia filmu Jerzego Płażewskiego. I ta książka jednak - imponująca jako jednoosobowy wyczyn wszystko oglądającego krytyka – nie spełnia dzisiejszych kryteriów akademickiej historii kina.
Moment, kiedy zdałem sobie sprawę, że nie mamy w Polsce takiej książki, jest punktem wyjścia tomu, który Szanowny Czytelnik trzyma w ręce. Bo jednak na świecie takie książki powstają – od jednotomowego, prawie ośmiusetstronicowego podręcznika amerykańskiej pary filmoznawców, Kristin Thompson i Davida Bordwella _Film History. An Introduction_ (drugie wydanie w 2002 roku), po wielotomowe zbiorówki w Niemczech i Francji. Trudno dziś jednak sobie wyobrazić, by napisania takiego podręcznika mógł podjąć się jeden autor. Co było możliwe jeszcze kilkadziesiąt lat temu, dziś przestaje być wykonalne. Toteż zespół filmoznawców, zgromadzony w Instytucie Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego, wypracował w cyklu spotkań roboczych projekt czterotomowej książki zbiorowej, który powstanie w ciągu najbliższych kilku lat i w końcowym efekcie spełni wymagania takiego nowoczesnego podręcznika historii kina, jakiego dziś nam brakuje.
Szybko zorientowaliśmy się, że zespół naszego Instytutu nie wystarczy i że w przypadku pewnych tematów musimy zapraszać do współpracy przedstawicieli innych ośrodków, w miarę możliwości – najlepszych w kraju specjalistów od poszczególnych okresów i nurtów z dziejów kina. Zapewne podczas pracy nad następnymi tomami taka potrzeba będzie się pojawiać jeszcze częściej. Według naszych zamierzeń tom II powinien obejmować tzw. kino klasyczne, tom III – kino epoki nowofalowej, tom IV – kino współczesne. Spodziewamy się, że cały projekt zostanie ukończony w ciągu najbliższych pięciu lat.
Na razie oddajemy do rąk Czytelników tom pierwszy, poświęcony kinu niememu, zatem obejmujący nieco więcej niż pierwsze trzydzieści lat dziejów kina. Staraliśmy się, w gronie redaktorów przygotowujących tom, uwzględnić ogół najważniejszych zjawisk w jego obrębie. Rozpoczynamy zatem książkę – jak zwykle dzieje się w podobnych przedsięwzięciach – od omówienia prehistorii kina. Dwa rozdziały poświęcone są pionierom, odkrywającym i ustalającym język przyszłej sztuki: filmom Louis Lumiere’a i Georgesa Méliesa oraz utworom Davida W. Griffitha. Odrębne całości stanowią szkoły narodowe kina niemego: w dwu kolejnych ujęciach przedstawiamy dwie największe kinematografie epoki – amerykańską i francuską, w pojedynczych – potężne instytucje kina niemieckiego i rosyjskiego (to ostatnie w dodatku rozdwojone na kino Rosji carskiej i Związku Sowieckiego), a także Wielkiej Brytanii (ze szczególnym uwzględnieniem szkoły z Brighton), Włoch (z akcentem położonym na widowiska historyczne drugiej dekady) i Skandynawii (z naciskiem na duński melodramat i dzieła szkoły szwedzkiej). Osobne rozdziały poświęcone są trzem zjawiskom odrębnym, ponadnarodowym: burlesce jako gatunkowi, którego największa świetność przypadła właśnie na epokę kina niemego (ze szczególnym wszakże uwzględnieniem sztuki komików amerykańskich), awangardzie (tu najwięcej uwagi poświęcamy zjawiskom zachodzącym w kulturze Francji i Niemiec) oraz kształtującemu się filmowi dokumentalnemu. Ostatni rozdział zarezerwowany został na omówienie kinematografii narodowych, które w omawianym okresie nie stworzyły dzieł powszechnie znanych, z różnych względów mogą jednak zainteresować polskiego czytelnika (podobnie zamierzamy postępować w następnych tomach, przy czym można przewidywać, że niektóre kinematografie zamienią się miejscami).
Przyjęcie podobnej perspektywy kompozycyjnej, nastawionej z jednej strony na chronologię opisywanych zjawisk, z drugiej – na szkoły narodowe i gatunki, sprawiło, że niektóre problemy nie zostały tu uwzględnione w zadowalającym stopniu. Dla przykładu, nie dość uwagi poświęciliśmy zapewne specyfice językowej kina niemego, czy niepowtarzalnym konwencjom ówczesnego aktorstwa. W takim tomie jak nasz nie da się jednak napisać o wszystkim. Tak się zresztą szczęśliwie składa, że jednemu ze wspomnianych pominięć poświęcona została wydana w tym roku książka; myślę o rozprawie Piotra Skrzypczaka _Aktor i jego postać ekranowa. Aktorstwo ery kina niemego w teorii i refleksji krytycznej_ (Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009).
Jak zwykle w wydawnictwach zbiorowych, Czytelnik będzie miał okazję zetknąć się tutaj z rozmaitymi temperamentami i sposobami prowadzenia narracji historycznofilmowej. Kilka spraw próbowaliśmy jednak ujednolicić. Ustaliliśmy na przykład, że każdy z autorów skupi się wprawdzie na opisie wybranego obszaru procesu historycznofilmowego, w jego ramach wybierze jednak kilka ważnych filmów, którym poświęci osobną uwagę analityczną (siłą rzeczy nie mogło to dotyczyć rozdziału I, mającego odrębny charakter), że pod koniec rozdziału – dla większej jego przejrzystości – umieści wybór kluczowych dat, że w finale zaproponuje zestaw lektur uzupełniających. Mamy nadzieję, że tak skonstruowany tom nie tylko spełni swoje podstawowe zadania poznawcze, ale jeszcze przysporzy miłośników najdawniejszemu, fascynującemu okresowi dziejów kina, a miłośników dotychczasowych – nie zawiedzie.
Tadeusz Lubelski, Kraków, wrzesień 2009
*Spis treści*
Wstęp 11
I. Skąd się (nie) wzięło kino, czyli parahistorie obrazu w ruchu 15
Andrzej Gwoźdź
Początki bez początku, czyli jak kino nie zostało odkryte 15
Po drodze do kina: lustro i spektakle cieni 21
Ku mechanizacji widzenia 28
Fantasmagorie, zabawki, automaty 35
Widzialność sformalizowana 43
Kino to projekcja 54
Świat na pokaz 58
Światło i ruch 63
Kino poza kinem 68
Chronologia 72
Propozycje lektur 74
II. Lumiere i Melies: fotograf i iluzjonista inicjują kinematograf 77
Tadeusz Lubelski
Louis Lumiere – wynalazca kinematografu 81
Louis Lumiere – pierwszy autor kinematograficzny 94
Louis Lumiere – pierwszy producent kinematograficzny 105
Georges Melies – od sztuk magicznych do kinematografu 111
Georges Melies – mistrz „kinematografu atrakcji” 122
Chronologia 135
Propozycje lektur 136
III. Początki kina amerykańskiego 137
Rafał Syska
Edison 140
Czasy Dicksona 140
Czasy White’a 145
Czasy Portera 148
Historia Kina t1.indd 5 2009-11-20 14:54:06
Inne wytwornie trustu 155
Biograph 155
Vitagraph 157
Essanay 161
Selig 164
Kalem 166
Lubin 168
Motion Picture Patents Company 171
Nickelodeony 174
Hollywood 177
Star system 179
Wytwornie niezależne 182
W orbicie Harry’ego Aitkena 184
Universal 191
Paramount 193
Fox 197
Metro Goldwyn Mayer 199
Inne wytwornie 202
Amerykańskie kino narodowe 203
Kosmopolityzm 204
Idealizm 206
Western – gatunek wczesnego kina amerykańskiego 207
Zakończenie 209
Chronologia 210
Propozycje lektur 211
IV. Trzy europejskie kinematografie narodowe la belle epoque –
Francja, Wielka Brytania, Włochy 213
Grażyna Stachowna
Francja – menedżerowie i artyści 214
Pathe-Freres – pod znakiem galijskiego koguta 214
Gaumont – pod znakiem margerytki 222
Film d’Art – pod znakiem sztuki 226
Louis Feuillade – ten trzeci 235
Fantomas wkracza na ekran 239
Wielka Brytania – szkoła z Brighton 250
Włochy – historia na ekranie 260
Chronologia 272
Propozycje lektur 273
V. David Wark Griffith: kino uczy się opowiadać 275
Michał Oleszczyk
Opowiadać obrazem: filmy dla wytworni Biograph (1908-1913) 277
Paradoksy historii: Narodziny narodu (1915) 288
Kolebka dziejow, kolebka kina: Nietolerancja (1916) 296
Wzloty i upadki: lata 1918-1929 301
Epilog: dwie proby dźwiękowe (1930-1931) 308
Filmografia 310
Chronologia 312
Propozycje lektur 312
VI. Skandynawia 315
Tadeusz Szczepański
Dania 316
Imperium Olsena 316
Konkurencja 320
Asta Nielsen i inni 322
August Blom, Forest Holger-Madsen i ich operatorzy 325
Benjamin Christensen 330
Z dala od rzeczywistości 335
Zmierzch 338
Autorskie kino Carla Theodora Dreyera 341
Szwecja 350
Pionierzy 350
Imperium Charlesa Magnussona 356
Victor Sjostrom 361
Mauritz Stiller 371
Georg af Klercker: w cieniu zapomnienia 378
Efterklang 384
Chronologia 388
Propozycje lektur 391
VII. Film niemiecki w epoce wilhelmińskiej i weimarskiej 393
Tomasz Kłys
Kino wilhelmińskie 395
Ufa 403
Ekspresjonizm 408
Kino niemieckie doby Nowej Rzeczowości 424
Gatunki kina weimarskiego 434
Kammerspiel 434
Inne gatunki 440
Historia Kina t1.indd 7 2009-11-20 14:54:07
Weimarska krytyka i kultura filmowa 456
Chronologia 458
Propozycje lektur 461
VIII. Kino Rosji carskiej i Związku Sowieckiego 463
Joanna Wojnicka
Kino przedrewolucyjne 463
Emigracja 484
Wojna domowa; początki kina sowieckiego 496
Nowa Ekonomiczna Polityka i początki awangardy 504
Siergiej Eisenstein 519
Pudowkin i wytwornia Mieżrabpom-Ruś 528
Realizm czy propaganda? 535
Aleksander Dowżenko, tworca kina ukraińskiego 539
Chronologia 542
Propozycje lektur 543
IX. Złoty wiek burleski 545
Iwona Sowińska
Przemysł rozrywkowy na przełomie XIX i XX wieku 545
Odmiany niemej komedii filmowej 547
Gag: molekuła komizmu 550
Max Linder: pierwsza gwiazda kina 552
Mack Sennett, wytwornia Keystone i „slapstick kalifornijski” 562
Charlie Chaplin daje gagowi duszę 570
Keystone: 1914 570
Essanay: 1915-1916 573
Mutual: 1916-1917 575
First National: 1918-1923 576
United Artists: od 1923 do końca epoki niemej 580
Harold Lloyd: świat się śmieje 585
Buster Keaton: człowiek pod presją 594
U boku Fatty Arbuckle’a 594
Droga do samodzielności 597
Buster 598
Zakończenie 614
Chronologia 615
Propozycje lektur 616
X. Hollywood: epoka jazzu 617
Łukasz A. Plesnar
„Wielka Piątka” 618
„Mała Piątka” 624
Skandale obyczajowe i utworzenie MPPDA 627
Cecil B. DeMille: krol Hollywoodu 630
Erich von Stroheim: tworca filmowego naturalizmu 633
Lubitsch Touch 640
Friedrich Wilhelm Murnau: Kammerspiel w Hollywoodzie 644
Inni przybysze z Niemiec 647
Skandynawska fala 652
Miłość ponad wszystko: Gloria Swanson, Clara Bow, Rudolph Valentino
i melodramaty 658
Zachod stary i nowy: westerny 669
Serce i szpada: filmy przygodowo-kostiumowe 673
Wielkie widowiska biblijne, kryminały, filmy wojenne i horrory 676
Chronologia 682
Propozycje lektur 683
XI. Francuska szkoła impresjonistyczna 685
Iwona Kolasińska-Pasterczyk
Louis Delluc, czyli we władzy melancholii 700
Germaine Dulac, czyli jak „portretować” duszę kobiety 703
Marcel L’Herbier – „poeta sztuki niemej” 707
Abel Gance, czyli „czas obrazu” 719
Jean Epstein – poszukiwanie efektu „nadwrażenia” 728
Chronologia 735
Propozycje lektur 735
XII. Awangarda we francuskim i niemieckim kinie niemym 737
Alicja Helman
Film abstrakcyjny 745
Film dadaistyczny 749
Film surrealistyczny 757
Kino czyste 766
Dokument liryczny 769
Eksperymenty narracyjne 771
Chronologia 774
Propozycje lektur 776
XIII. Nieme kino dokumentalne 779
Jadwiga Hučkova
Prehistoria dokumentu 779
Robert Flaherty – tropiciel odległych enklaw 782
Dziga Wiertow – eksperymentator 788
Początki filmu montażowego i reportażu 795
Kontynentalna tradycja realistyczna: symfonie miast 798
Joris Ivens – konsekwentny lewicowiec 802
Brytyjska szkoła dokumentalna 804
Chronologia 807
Propozycje lektur 807
XIV. Inne kinematografie 809
Chiny – Alicja Helman 810
Japonia – Krzysztof Loska 819
Indie – Artur Majer 828
Hiszpania – Iwona Kolasińska-Pasterczyk 834
Turcja – Magdalena Bartczak 842
Bałkany – Magdalena Bartczak 849
Czechy i Słowacja – Jadwiga Hučkova 859
Polska – Tadeusz Lubelski 866
Noty o autorach 877
Indeks nazwisk 881
Indeks filmow 909
« powrót