Pierwszym, co rzuca się w oczy podczas pobieżnego przejrzenia książki, jest specyfika jej wydania. To niezwykła pozycja dążąca do jak najwierniejszego przedruku notatnika Osterwy. Każda karta z oryginalnego Raptularza kijowskiego została przepisana na nowo z zachowaniem właściwej struktury tekstu. Mamy zatem podział na „kartę” i „rewers”, co tworzy iluzję bezpośredniego kontaktu z brulionem Osterwy. Do zapisków często dołączone są zdjęcia danej strony oryginału, dzięki czemu czytelnik ma szansę na jeszcze bliższe „przyjrzenie się” zapiskom. Blisko siedemdziesiąt ze stu trzydziestu jeden kart oryginału zostało dodatkowo przedrukowanych w książkowej edycji Raptularza, niejako „patronując” całości notatek.

Graficzny układ tekstu i jego zapis w obrębie poszczególnych stron został w pełni zachowany, można więc natknąć się na odautorskie zmiany: podkreślenia czy dopiski na marginesie. Co więcej, każda „anomalia” związana z kondycją oryginalnego tekstu została szczegółowo oznaczona – dowiadujemy się, że „rewers k. 28, niezapisany” czy „karty wyrwane”. Raptularz kijowski wydany przez Instytut im. Jerzego Grotowskiego zdaje się być w pełni wierny swemu oryginałowi.

Historia zeszytu zaczyna się już podczas pobytu aktora w Kijowie, gdzie pierwotnie służył do prowadzenia księgowości zespołu teatralnego, w działalność którego Osterwa był wówczas zaangażowany. Po powrocie do Warszawy, już w 1919 roku, reżyser rozpoczął współpracę z Mieczysławem Limanowskim, czego konsekwencją było założenie eksperymentalnego teatru Reduta – w tych okolicznościach stary zeszyt przywieziony z Kijowa na nowo zaczął pełnić rolę podręcznego notatnika.

Na łamach brulionu w latach 1919-1924 pojawiły się różnorodne zapiski, często zupełnie ze sobą nie powiązane, lecz w pełni realizujące definicję staropolskiego raptularza jako „księgi gospodarskiej, w której przygodnie zapisywano wydarzenia rodzinne i domowe, plotki sąsiedzkie, uroczystości towarzyskie, wypadki z życia publicznego, dowcipy, wydatki, ceny towarów itp.”[1] . Zeszyt Osterwy dotyka w swej wybiórczości zarówno spraw najbardziej praktycznych, jak – na przykład – sporządzone przez reżysera zestawienie pracowników Reduty, ale i tych podniosłych, filozoficznych refleksji na temat człowieka. W wielu miejscach tekstu chronologia notatek jest prawie niemożliwa do ustalenia, a co więcej, często brak jakiegokolwiek związku pomiędzy umieszczonymi obok siebie kartami. Jak zauważa redaktor tekstu Ireneusz Guszpit, chaotyczne ułożenie zapisków sugeruje, iż Osterwa otwierał brulion na chybił trafił, często dopisywał do starych notatek nowe zdania, tworząc tym samym coś w rodzaju palimpsestu [2] .

Uwaga Osterwy skupiona jest głównie wokół działalności związanej z prowadzeniem Reduty oraz planów utworzenia Związku Artystów Scen Polskich. W zapiskach znajdziemy jednak mnóstwo niezwiązanych z głównym nurtem przemyśleń notatek o przypadkowym, szkicowym charakterze. Kolejno mamy więc do czynienia z licznymi spisami aktorów, dramatów przeznaczonych do wystawienia, jak i tych dopiero co planowanych oraz nowymi repertuarami, projektami scenografii, zarysami regulaminów czy przemówień. Pojawiają się także zestawienia zagranych ról, listy zapraszanych na kolejne wydarzenia gości, wspomnienia i refleksje, niewielkie utwory poetyckie, pomysły reżyserskie, zarys scenariusza niemego filmu czy uwagi dotyczące specyfiki wystawiania kolejnych spektakli. Wiele miejsca zajmuje analiza metryki wiersza związana z kolejnymi sposobami recytacji oraz przemyślenia związane z możliwymi drogami reformy teatru, jak i całego życia kulturalnego w Polsce. Znajdziemy tu również rysunki autora: niektóre związane z planowaniem scenografii, inne z kolei przyjmujące formę przypadkowych szkiców.

Jak widać z powyższego wyliczenia, Raptularz kijowski stanowi kopalnię wiedzy dla historyków teatru, dotyczy bowiem nie tylko szeroko zakrojonej działalności samego Osterwy, lecz opisuje także – co prawda w wybiórczy sposób – praktyczną kondycję teatru początku XX wieku w Polsce.

Z powodu „przygodności” sporządzonych zapisków Raptularza kijowskiego i ich częstej niezrozumiałości dla czytelnika, niezwykle istotne jest właściwe opracowanie problemu. Podjął się tego Ireneusz Guszpit, który większość notatek Osterwy opatrzył szczegółowym komentarzem w przypisach. W związku z tym odczytanie tego specyficznego i często niejasnego tekstu zostało bardzo ułatwione; każda osoba sięgająca po tę pozycję ma możliwość pełnego przyswojenia treści notatek i wszelkich odniesień, jakie się w nich pojawiają, bez szczegółowej wiedzy dotyczącej historii polskiego teatru.

Poza tym, Raptularz kijowski jest także ścieżką prowadzącą w głąb umysłu jednego z ważniejszych reformatorów teatru. Osterwa, podejmując różnorakie rozważania, w pełni obnaża samego siebie – swój zapał do wprowadzania zmian w otaczającym światku kulturalnym, skrupulatność i ambicję, filozoficzne przemyślenia związane z kształtem teatru. Niepokojący może być nieco mizoginiczny stosunek reżysera do kobiet, co ujawnia się w jego rozważaniach o teatrze jako akcie seksualnym, lecz z drugiej strony jest to ciekawy dokument antropologiczny z początku dwudziestego wieku.

Raptularz kijowski jest pozycją, której odbiorcą może być każdy wielbiciel teatru. Warto pamiętać o tym, że fragmenty notatnika Osterwy były już udostępniane wcześniej [3] , dlatego w większości znane są środowisku teatrologów. Nie stanowi to jednak o nieprzydatności książki – wręcz przeciwnie, jest to poręczna pozycja dla młodych osób, które dopiero co zaznajamiają się z historią teatru, a także dla tych, którzy chcą „odświeżyć” sobie postać Juliusza Osterwy czy działalność Pierwszej Reduty. Jest to także pewna forma przypomnienia o źródłach współczesnego teatru, sięgania do „klasyków”. Interesujące jest również samo wydanie fotokopii oryginalnych kart Raptularza, dla którego warto choć raz wziąć tę książkę do ręki.


Juliusz Osterwa
Raptularz kijowski
Wstęp i opracowanie: Ireneusz Guszpit
Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2010 

więcej >>


[1] Słownik terminów literackich, pod redakcją Janusza Sławińskiego, Wrocław 2008, s. 461.
[2] I. Guszpit, Palimpsest Osterwy [w:] J. Osterwa, Raptularz kijowski, Wrocław 2010, s. 11.
[3] Por. J. Szczublewski, Pierwsza Reduta Osterwy, Warszawa 1965. Tenże, Żywot Osterwy, Warszawa 1971.