Polska fantastyka u progu przemiany

21.11.2008

Fantastyka to dziwna gałąź literatury. Mimo rzeszy zagorzałych fanów i sporych nakładów, wciąż wyszydzana. Z pozoru jednolita, w rzeczywistości będąca zlepkiem licznych konwencji. Istniejąca w świadomości ogółu, lekceważona przez krytyków.

Fantastyka to dziwna gałąź literatury. Mimo rzeszy zagorzałych fanów i sporych nakładów, wciąż wyszydzana. Z pozoru jednolita, w rzeczywistości będąca zlepkiem licznych konwencji. Istniejąca w świadomości ogółu, lekceważona przez krytyków.

Co jakiś czas odżywa w prasie branżowej dyskusja na temat współczesnej polskiej literatury fantastycznej. Niczym bumerang powracają te same tezy. Kreślony przez związanych z gatunkiem komentatorów (samych często będących twórcami) obraz, każe postrzegać opisywaną rzeczywistość literacką w czarnych barwach. Zdaniem Jacka Dukaja przyczyn choroby przez lekturę szkicu Jacka Dukaja pt. Polska fantastyka po Lemie („Dekada Literacka” nr 183/184 (1-2 2002). Fakt, że polskiej fantastyki nie da się potraktować jako struktury homogenicznej, ale co najwyżej jako zlepek przypadkowo dobranych tekstów, jest pierwszym dowodem na to, że termin ten dawno stracił ważność. Sprawę dodatkowo komplikują teksty typu Oberki do końca świata Wita Szostaka, Czwarte nieba Mariusza Sieniewicza czy Pieprzony los kataryniarza Rafała Ziemkiewicza. Teksty te, choć pozornie ze sobą nie związane, łączy jedna zasadnicza cecha – nie da się ich umiejscowić ani po jednej, ani drugiej stronie linii rozgraniczającej literaturę fantastyczną od nie-fantastycznej. Zatarcie granicy pomiędzy tymi konwencjami jest ostatecznym celem, do którego dążyć powinna fantastyka. Ruch ten, do tej pory odbywający się w sposób niekontrolowany, doprowadzić powinien do stanu, w którym świadomość fantastów otworzy się do tego stopnia, że wyjście poza konwencję, będzie nie tyle efektem poszukiwania nowych pomysłów, ile naturalną metodą pracy twórczej. Świadomość tego miał Stanisław Lem, który niechętnie przyjmował do wiadomości informacje na temat swoich tekstów, traktujące je jako egzemplifikacje poetyki science-fiction. Lem, walczący nieustannie z przypiętą mu etykietką fantasty, a jednocześnie dokonujący za pomocą obranej konwencji rzeczydo dziś uchodzących za niepowtarzalne, stanowi uniwersalny model pisarza. Dzisiaj podobną drogą idą: Jacek Dukaj, Marek S. Huberath, Jacek Sobota, czy wspomniany już Wit Szostak. Paradoksalnie tym, co ich łączy jest ich odmienność.

Przeciw syntezie

Nieustanna transgresja, przekraczanie poetyki nie tylko cudzej, ale przede wszystkim własnej, wyznacza linię ewolucji twórczości Dukaja: od najbardziej klasycznych w swej budowie i poruszanej tematyce Czarnych oceanów, przez ocierające się o fantasy Inne pieśni, po najbliższy w swej istocie political fiction Lód. Używając w przypadku tych powieści terminów: fantasy, political fiction, itp., nie mam zamiaru dokonywać jakichkolwiek klasyfikacji. Proza ta im się najzwyczajniej nie poddaje, sztywne podziały gatunkowe nie mają tu żadnego zastosowania. Z tworzenia hybryd Dukaj stworzył własną metodę twórczą i choć obecnie czyni tak nie tylko on – jest to bowiem cecha charakterystyczna dla współczesnej fantastyki – to jednak tylko u Dukaja mamy do czynienia z dodatkową płaszczyzną opisywanego fenomenu. Autor Xavrasa Wyżryna w swej najnowszej powieści zatytułowanej Lód dokonuje bowiem rzeczy, która w nawet w najgorszych koszmarach nie przyśniłaby się żadnemu fantaście – zatarł granice pomiędzy fantastyką a literaturą głównego nurtu.

Łamiąc konwencję, Dukaj osiąga to, co nie udało się żadnemu innemu – prócz Stanisława Lema – twórcy związanemu z fantastyką. Fenomen, który mam na myśli pisząc o Lodzie, najlepiej wyraził Maciej Parowski w słowach: (Ta) książka jest zbyt dobra, by ją kwalifikować jako fantastykę(M. Parowski, Wstęp, [w:] Czas fantastyki, nr 1 (14) 2008, s. 2.). Rzeczywiście, w tym jednym przypadku podziały na fantastykę oraz mainstream wydają się nie istnieć. Warto zastanowić się nad tym zjawiskiem. Powodów zainteresowania jakie obudził Lód jest kilka. Po pierwsze Dukaj wydając swą najnowszą powieść uderzył w lukę. Brakowało w najnowszej polskiej literaturze powieści zakrojonej na tak wielką skalę, dającej tak spójną a zarazem niezwykle pojemną wizję świata przedstawionego. Od dłuższego czasu istniało silne zapotrzebowanie na tradycyjną epikę, która nie obawia się mówić rzeczy ważnych, czyniąc to jednocześnie za pomocą przejrzystej formy. Po drugie: Lód to powieść po prostu dobra. Napisana pięknym, nawiązującym do najlepszej tradycji językiem, do końca przemyślana historia. Walory literackie łączą się tu z wysokim poziomem intelektualnym tekstu. W Lodzie Dukaj połączył to, co najlepsze w fantastyce (fabuła, świat przedstawiony) i literaturze pięknej (wykonanie) okraszając to wszystko obficie własną, monstrualnych rozmiarów erudycją.

Jacek Dukaj znany jest głównie ze swego indywidualizmu. Tę samą cechę wykazują powieści i opowiadania, kroczącego od zawsze swą własną ścieżką Huberatha. Dukaj opisując autora Miast pod skałą jako nie dającego się sprowadzić do konwencji fantastyki religijnej , daje wyraz bezsilności krytyka stawianego wobec nie dającego się zaklasyfikować do obowiązujących konwencji tekstu. Huberathowska gra mitem może sprawiać trudności nie tylko zwykłemu czytelnikowi, oczekującemu od fantastyki wyłącznie rozrywki, ale także doświadczonym obserwatorom branży. Dzieje się tak nie dlatego, że autor Balsamu długiego pożegnania przekształca mit na potrzeby tworzonej literatury, co w tradycji było często spotykaną metodą twórczą (vide Tolkien, Lewis, i in.), lecz dokonuje jego daleko idącej dekonstrukcji. Adams, bohater Miast pod skałą niczym Dante/Orfeusz/Chrystus zstępuje do piekieł by ocalić siebie/świat/ukochaną przed sobą/światem/szatanem. Wyliczenia te są konieczne z uwagi na niemożność ustalenia jednego, właściwego kontekstu, będącego w stanie wyznaczyć drogę interpretacji. Mit niczym kłącze dzieli się, rozrasta na wszystkie możliwe strony, aż w końcu staje się strukturą nietożsamą z samą sobą. Przykładem tego jest wczesna powieść Huberatha Gniazdo światów, w której światy równoległe, reprezentowane przez tajemniczą księgę przechodzącą z rąk do rąk poszczególnych bohaterów, plenią się w nieskończoność, narastają jeden na drugim. Pytania zadawane przez Huberatha: o istnienie transcendencji), o tożsamość świata opartego na mitach czyni z niego autora niezwykle ciekawego i jednego z najlepszych w swej klasie.

Wychodzenie poza ramy fantastyki jest obecne również w powieściach Wita Szostaka. Zarówno nominowane w 2003 r. do nagrody im. Janusza A. Zajdla Wichry smoczogór, jak i Oberki do końca świata, cechuje dość swobodne korzystanie z tradycji fantastycznej. Szczególnie widoczne jest to w najnowszej powieści autora Poszarpanego grania. Oberki są bowiem powieścią graniczną – nie podlegającą tradycyjnemu podziałowi na fantastykę i główny nurt.Formalnie niejednolite utwory Szostaka charakteryzuje również dość nietypowa, jak na polskie warunki, przypadłość – teksty te stawiają bowiem główny nacisk na treść, nie na fabułę. Tym, co łączy powieści Szostaka, jest próba odpowiedzi na pytanie – jak żyć w ogarniętym przez entropię świecie oraz mistrzowskie wręcz opanowanie stylu narracji. Obawiam się, że nawet Dukaj w Lodzie nie osiągnął tak rytmicznej frazy, jaką na co dzień dysponuje Szostak. O niewątpliwym uroku tych powieści decyduje również delikatna stylizacja na gwarę – chłopską w Oberkach oraz góralską w opowieściach o Smoczogórach. Językowa ekwilibrystyka Szostaka nie powoduje jednak najmniejszego problemu w recepcji tekstu, istnieje w sposób wyczuwalny ale nie nachalny. Największym osiągnięciem Szostaka wydaje się w tej materii przeniesienie na grunt literatury melodyjności gwar, na które stylizuje język swych postaci.
Nie jestem zwolennikiem dzielenia fantastyki na poszczególne nurty/klasy/trendy. Fantastyka religijna, fantasy, fantastyka rozrywkowa, historyczna itp. przenikają się dziś na tyle mocno, że czynienie rozróżnień nie ma większego sensu. Nie istnieją linie podziału, wg których można by pociąć Miasta pod skałą Huberatha czy Inne pieśni Dukaja na części składowe. Zacieranie granic, przełamywanie klisz gatunku, nieustanne poszukiwanie bardziej pojemnej formy jest tendencją coraz wyraźniejszą i należy ją traktować jako zjawisko zdecydowanie pozytywne.
Wymienionych tekstów nie łączy nic, a wszelakie podobieństwa mają charakter zbyt ogólny, by uznać je za istotne. Wniosek płynący z tej obserwacji potwierdza tezę, iż nie istnieje na polskim rynku jednolita całość, dająca się ochrzcić mianem fantastyki. Nie chodzi mi przy tym o produkcję masową, lecz o teksty wybijające się ponad jej poziom. Co więcej, przypadek Lodu Dukaja dowiódł, iż podziały na główny nurt i fantastykę stają się niewystarczające w przypadku dzieł wybitnych, które bronią się dzięki swojej wartości literackiej. Cokolwiek by mówić o krytyce głównonurtowej i jej stosunku do fantastyki, nie można jej odmówić słuszności w podejściu do literatury w ogóle, które każe skupić uwagę na każdym wartym tego tekście. W takich sytuacjach podział na konwencje zostaje usunięty na dalszy plan, liczy się natomiast to, co oferuje tekst traktowany jako dzieło literackie. Kwestia poetyki staje się sprawą drugorzędną.

Fantastyka literaturą?

Casus wymienionych autorów dowodzi, że fantastyka może wyjść poza granice getta kultury masowej. Ponieważ nie wrócimy już do sytuacji, gdy SF stanowiła ekwiwalent blokowanej przez cenzurę literatury pięknej, szansę na przywrócenie jej dawnej rangi widzę jedynie w symbolicznej śmierci gatunku i jego ponownym odrodzeniu. Aby praca ta została zrealizowana muszą zostać stworzone odpowiednie warunki, umożliwiające nakreślenie nowej sytuacji. Zbudowania nowego rynku, na który składają się następujące czynniki: Autor – Dzieło – Odbiorca/Krytyk. Problem ten, badany już przez Jacka Dukaja w tekście Krajobraz po zwycięstwie, czyli polska fantastyka AD 2006, który rozpoczął dyskusję na poruszany tu temat, został jednak szybko zbagatelizowany, a refleksja nad polską fantastyką wróciła do dawnej (czyt. kiepskiej) formy.
Nie chcę narzekać na stan magazynów traktujących o szeroko pojmowanej fantastyce. Spośród ukazujących się obecnie, mniej lub bardziej efemerycznych wydawnictw, na uwagę zasługuje jedynie skrajnie niszowy Czas fantastyki. Pozostałe pisma (Nowa fantastyka, Fantasy, Science Fiction i Horror, itd.) niemal zupełnie wyrugowały ze swych kart refleksję na temat samej literatury. Można się zastanawiać nad powodami tej sytuacji, najsłuszniejszą diagnozą wydaje się brak ludzi chętnych i odpowiednio przygotowanych do podjęcia się misji krytyka. Odchodzące pokolenie autorów-naukowców, zajmujących się refleksją nad fantastyką (Ryszard Handke, Piotr Krywak, Andrzej Niewiadomski, Antoni Smuszkiewicz, itd.), pozostawiło po sobie rażącą pustkę. Nieliczni zajmujący się tą dziedziną literatury, należący do młodszego pokolenia autorzy, tacy jak Maciej Dajnowski, Agnieszka Fulińska, Katarzyna Kaczor, wybierają raczej zacisza uniwersyteckich gabinetów, niż publikacje w pismach branżowych. Jeśli już ukazuje się jakiś wartościowy artykuł na interesujący nas temat, to pojawia się w piśmie z fantastyką zupełnie niezwiązanym. Zastanawiający jest związek pomiędzy brakiem solidnej krytyki, a przedstawiającą niski poziom produkcją literacką. Nieważne, czy mamy do czynienia z głównym nurtem, czy też – jak w tym przypadku – z fantastyką, niski poziom krytyki odzwierciedla brak aspiracji autorów. W pełni świadom faktu, iż popadam w błędne koło, dodam jeszcze, że, jak długo krytyka odwracać się będzie od rynku związanego z fantastyką, tak długo będziemy narzekać na niski poziom tej ostatniej. Brak solidnej krytyki, doprowadził bowiem do sytuacji, w której wydawane są teksty, które nigdy nie powinny były opuszczać szuflad biurek swoich autorów. Dojdzie do tego, o czym już wspomniałem, jedynie na skutek uzdrowienia relacji Autor – Dzieło – Krytyk. Szczególnie istotne wydaje się zaostrzenie systemu dopuszczania do druku wydawnictw zajmujących się fantastyką. Z tego powodu właśnie konieczna jest solidna krytyka, ujawniająca wszelkie niedoróbki tekstów.

Nowa nadzieja

Wnioski nie nastrajają zbyt optymistycznie. Boom na powieści i opowiadania fantastyczne, jakiego jesteśmy od kilku lat świadkami w niczym nie poprawił wizerunku fantastyki, a wręcz mu zaszkodził. Odrzucając tradycję fantastyki tworzonej przed i zaraz po przełomie 89. roku, gatunek zabrnął w ślepy zaułek. Obecnie, aby przełamać stereotypy ciążące nad fantastyką, nie wystarczy po prostu zwrócić na nią uwagi, gdyż powody bagatelizowania tego gatunku są o wiele bardziej skomplikowane, niż się wydaje. Niechęć krytyków przed poświęceniem jej swojej uwagi bierze się przede wszystkim z faktu, że nie za bardzo jest co komentować, co z kolei spowodowane jest niskim poziomem większości wydawanych tekstów. Najbardziej jednak cierpią na tym teksty wartościowe. Fakt, że powieści Dukaja, Huberatha, Soboty, Szostaka wpadają w krytycznoliteracką próżnię , jest naturalną konsekwencją opisywanych wcześniej zjawisk. Można mówić w tej sytuacji o swoistej klątwie konwencji, która skazuje nawet najlepsze teksty napisane w jej ramach na milczenie ogółu i ciche westchnienia zachwytu nielicznych.
Nie będzie żadnym odkryciem stwierdzenie, iż po odejściu Lema, nie pozostał nikt, kto mógłby przejąć pałeczkę mistrza. Ma i zarazem nie ma racji Dukaj, twierdząc, że Lema naśladować się nie da . Ma, ponieważ dzieło autora Powrotu z gwiazd istnieje jako struktura zamknięta i wszelakie naśladownictwo byłoby tylko i wyłącznie powtarzaniem tego, co już dawno temu powiedział/napisał mistrz. Mimo wszystko można się wzorować na Lemie, jako na pisarzu, który obrał swoją własną drogę i wytrwale nią krocząc, odniósł sukces. Pod tym względem Lem stanowi nie tylko ważny, niemal obowiązkowy punkt odniesienia dla każdego, kto zajmuje się pisaniem fantastyki. Zresztą, nawet uznając wyczerpanie się autorytetu Lema, nie ma powodów, by popadać w rozpacz. Być może jest jeszcze zbyt wcześnie, by ferować takimi wyrokami, ale pałeczkę po autorze Solaris przejął nie kto inny, lecz sam Dukaj. To on najgłębiej przyswoił lekcję daną przez Mistrza i chcąc nie chcąc wyrósł na pierwszego fantastę Rzeczpospolitej.

Nie jest więc tak źle, jak mogłoby się wydawać. Szkoda tylko, że fantaści, tworzący literaturę najwyższych lotów, giną w zalewie mniej ambitnej produkcji. Czy sukces, jaki odniósł Lód zachęci innych autorów parających się fantastyką do podobnych eksperymentów? Czy mistrzowskie opanowanie języka, które jest domeną Szostaka i Dukaja stanowić będzie w przyszłości punkt docelowy większości młodych fantastów? Czy wreszcie wróci fantastyka na teren refleksji, po którym poruszała się przez długi okres komunizmu i kilka lat ostatniej dekady XX w.? Nie chodzi przy tym bynajmniej o porzucenie konwencji przygodowej, lecz o wzbogacenie jej o czynnik myślowy i artystyczny.
Bez nich nigdy nie będziemy w stanie powiedzieć o fantastyce – Literatura.

Dukaj J. Polska fantastyka po Lemie, „Dekada Literacka”, nr 183/184 oraz Tenże, Krajobraz po zwycięstwie, czyli polska fantastyka AD 2006, [w:] „Nowa Fantastyka”, nr 292 (2007 – 1).
Orbitowski Ł., Krajobraz po Dukaju, [w:] „Nowa Fantastyka”, nr 2007 – 3.
Dukaj J. Polska fantastyka po Lemie, [w:] „Dekada Literacka”, nr 183/184.
Tenże, Krajobraz po zwycięstwie, czyli polska fantastyka AD 2006, [w:] „Nowa Fantastyka”, nr 292 (2007 – 1).
Tenże, Polska fantastyka po Lemie, [w:] „Dekada Literacka”, nr 183/184.

« powrót